Een overeenkomst ontbinden nadat deze is opgezegd: feit of fictie?

Het opzeggen van een wederkerige overeenkomst is een serieuze juridische stap die helaas soms onvermijdelijk is in zakelijke relaties. Evenwel komt het voor dat zelfs na een dergelijke opzegging uw opgezegde medecontractant blijft weigeren aan zijn contractuele verplichtingen te voldoen. De vraag rijst dan in hoever men de opgezegde overeenkomst alsnog kan ontbinden ingevolge de al gekende ernstige (toerekenbare) contractuele tekortkomingen in hoofde van uw medecontract. Met andere woorden, is een cumulatie van de beide beëindigingsmethoden mogelijk op grond van dezelfde motieven?

Achtergrond: Opzegging vs. ontbinding

Vooraleer we dieper ingaan op de vraag of wederkerige overeenkomsten kunnen worden ontbonden nadat deze al zijn opgezegd, is het belangrijk om de basisprincipes van beide beëindigingsmethodes te begrijpen.

De opzeg is een eenzijdige wilsverklaring van een partij om, los van enig foutmotief, de wederkerige overeenkomst vroegtijdig te beëindigen. De opzeg heeft alleen gevolgen naar de toekomst toe, met name dat de overeenkomst in beginsel of per direct eindigt met uitbetaling van een opzegvergoeding of slechts na een bepaalde tijd na de gegeven opzeg (de opzegperiode) een einde neemt of een combinatie van beide. Eventueel geleden schade komt hier niet in aanmerking voor vergoeding.

De ontbinding daarentegen is het recht van elke contractspartij om in geval van een ernstige contractuele wanprestatie – met andere woorden een fout – de overeenkomst per direct “ongedaan” te maken waarbij de door de schending van het contract veroorzaakte schade eveneens in aanmerking komt voor een schadevergoeding. Een wederkerige overeenkomst kan, in tegenstelling tot bij de opzeg, niet worden ontbonden zonder dat er sprake is van een “ernstige fout” in hoofde van uw medecontractant. De ontbinding heeft bovendien, in beginsel, terugwerkende kracht en zorgt ervoor dat de contractpartijen in de positie worden geplaatst alsof ze nooit hadden gecontracteerd.

Er bestaan drie soorten van ontbinding:

1. De gerechtelijke ontbinding waarbij u als schuldeiser naar de rechtbank stapt met het verzoek om de wederkerige overeenkomst te ontbinden;
2. Ontbinding op grond van een uitdrukkelijk ontbindend beding waarbij u zich als schuldeiser beroept op een clausule die voorafgaand in de overeenkomst werd opgenomen en uitdrukkelijk stelt in welke specifieke gevallen de wederkerige overeenkomst mag worden ontbonden. Hierbij is een voorafgaand bezoek aan de rechtbank niet nodig. Evenwel kan de schuldenaar zich steeds na de genomen ontbindingsbeslissing tot de rechter wenden indien deze de ontbinding betwist.
3. De buitengerechtelijke ontbinding met kennisgeving waarbij u als schuldeiser zonder een uitdrukkelijk contractueel beding en zonder voorafgaandelijke rechterlijke tussenkomst, onder specifieke voorwaarden alsnog de wederkerige overeenkomst kan ontbinden. Ook hier kan de schuldenaar zich steeds na de genomen ontbindingsbeslissing tot de rechter wenden indien deze de ontbinding betwist.

Cumulatie opzeg & ontbinding?

Zoals al gesteld, volstaat de opzegging soms niet om een geschil op te lossen. Denk daarbij aan de situatie waarbij partij X (de opdrachtgever) met partij Y (de opdrachtnemer) een dienstverleningsovereenkomst sluit om op zelfstandige basis administratieve diensten te verrichten. Partij Y levert zeer onzorgvuldig werk af en slaagt er niet in om de afgesproken planningen en termijnen te behalen. Partij X beslist vervolgens om partij Y te ontslaan en zegt met andere woorden de overeenkomst op. Dit is niet naar de zin van partij Y, waardoor zijn houding van kwaad naar erger gaat en een vlotte samenwerking bijna onmogelijk wordt.

In een dergelijke situatie rijst de vraag of partij X alsnog ervoor kan opteren om de overeenkomst te ontbinden al dan niet buitengerechtelijk, ondanks de eerder gegeven opzeg ingevolge de al gekende contractuele wanprestaties.

Disclaimer: let op, het gaat hier niet over de vraag of u als schuldeiser gedurende de opzegperiode de overeenkomst kan ontbinden op grond van nieuwe ernstige contractuele toerekenbare niet-nakoming(en) die uw medecontractant heeft gesteld. Gelet op het feit dat de opzeg in essentie de overeengekomen verbintenissen niet “aantast”, blijft u steeds in de mogelijkheid om de een overeenkomst te ontbinden gedurende een opzegperiode op grond van nieuwe ernstige contractuele toerekenbare niet-nakomingen begaan tijdens die opzegperiode.

Voordien

Lange tijd heerste de opvatting dat de contractspartij die het contract rechtsgeldig heeft opgezegd, niet langer het recht heeft om de ontbinding te vorderen wegens toerekenbare niet-nakoming(en) waarvan zij al kennis had op het ogenblik van de opzegging. De opzeg en de ontbinding zijn als het ware “onverenigbaar”. Dit betekende dat u als schuldeiser steeds goed moest nadenken of u de wederkerige overeenkomst zou opzeggen dan wel meteen ontbinden ingevolge de slechte prestaties van uw schuldenaar. 

Het Hof van Cassatie bracht al in 2021 een niet onbelangrijke wijziging in deze visie. Zo oordeelde het Hof dat de uitoefening van het opzeggingsrecht (weliswaar enkel m.b.t. de concessieovereenkomsten van onbepaalde duur) niet in de weg staat dat diezelfde opzeggende partij achteraf de ontbinding vordert wegens een toerekenbare niet-nakoming van haar medecontractant, ook als zij ter ondersteuning van de opzegging diezelfde toerekenbare niet-nakoming heeft ingeroepen. Anders argumenteren zou, aldus het Hof, erop neerkomen dat er een bijkomende voorwaarde wordt toegevoegd aan de wet, hetgeen uiteraard niet toegelaten is. Het komt toe aan de rechter om aan de hand van alle feitelijke omstandigheden te beoordelen of een aangevoerde wanprestatie voldoende ernstig is. 

Het nieuwe verbintenissenrecht

Alle wederkerige overeenkomsten?

Hoewel de wetgever dit niet uitdrukkelijk verankert, wordt onder het nieuwe verbintenissenrecht wel expliciet erkend dat een opzegging het ontbindingsrecht niet zomaar teniet doet. Een eerdere opzegging van de overeenkomst, mag de opzeggende partij niet zomaar verhinderen om later alsnog de ontbinding te vorderen. De visie van het Hof van Cassatie m.b.t. concessieovereenkomsten wordt dus doorgetrokken voor alle wederkerige overeenkomsten.

Meer concreet betekent dit dat u als schuldeiser na een wederkerige overeenkomst te hebben opgezegd, alsnog desbetreffende overeenkomst kan ontbinden op grond van eerder gestelde toerekenbare niet-nakomingen in hoofde van uw schuldenaar. U kan hierbij – indien u door desbetreffende toerekenbare niet-nakomingen schade zou hebben geleden – een bijkomende vordering tot schadevergoeding instellen om ook deze vergoed te zien.

Alle ontbindingsvormen?

Het nieuwe verbintenissenrecht spreekt ook in het algemeen over “de ontbinding”. Hieruit kan duidelijk worden afgeleid dat in principe elke vorm van ontbinding mogelijk is na opzeg op grond van al eerder gekende contractuele toerekenbare niet-nakomingen. Het is en blijft aan de rechtbank die uitspraak moet doen over de vordering tot ontbinding (al dan niet achteraf bij een buitengerechtelijke ontbinding), om de omvang en de draagwijdte van de verbintenissen te onderzoeken en derhalve op basis van de feitelijke context te beoordelen of een toerekenbare niet-nakoming voldoende ernstig is om de ontbinding uit te spreken.

Conclusie

Een cumulatie tussen de beide beëindigingswijzen is in principe dus mogelijk. De ontbinding kan een laatste redmiddel vormen voor partijen die zich geconfronteerd zien met situaties waarin een simpele opzegging niet voldoende is. Het proces is echter complex en afhankelijk van de situatie en vereist derhalve een diepgaand begrip van het contractenrecht.

Bij Reyns Advocaten begrijpen we de complexiteit van zowel het nieuwe als het oude verbintenissenrecht, nu ook het oude recht nog steeds van belang is voor overeenkomsten gesloten voor 1 januari 2023, en staan we klaar om u te adviseren en bij te staan in gevallen van wanprestatie. 

Neem gerust contact op met onze specialisten ter zake voor meer informatie en juridisch advies op maat.